आपले पर्यावरण हा विषय शालेय अभ्यासक्रमात समाविष्ट करण्यामागे असलेला महत्त्वाचा हेतू म्हणजे ज्या तुमच्या पिढीवर भविष्यातील भारताचे भवितव्य अवलंबून असणार आहे, त्या पिढीमध्ये पर्यावरणाविषयी जाणीव जागृती निर्माण व्हावी हा आहे. त्यामुळे या विषयाचे महत्त्व तुम्हाला मिळणाऱ्या गुणांच्याही पलीकडे आहे. पर्यावरणाचा अभ्यास यापुढील काळात एक व्यक्ती म्हणून जसा अत्यावश्यक असणार आहे तसाच तो ‘डोळे उघडे’ ठेवून केल्यास तुमचा ताणतणाव हलका करणारा असणार आहे. तुम्ही केलेल्या प्रकल्पालाही तेवढेच महत्त्व असणार आहे. या अभ्यासक्रमातून मिळणाऱ्या मूलभूत माहितीचा वापर करून तुमच्या आजूबाजूला घडणाऱ्या पर्यावरणीय घटनांकडे तुम्ही कसे पाहता हे तुमच्या उत्तरांमधून तसेच प्रकल्पामधून ताडले जाणार आहे. आजूबाजूच्या घटनांबद्दल तुम्ही जेवढी अधिक माहिती द्यल तेवढी तुमची जागरूकता अधिक आहे असे परीक्षकांच्या लक्षात येईल. त्यासाठी आपल्या घरी दररोज येणारा ‘लोकसत्ता’ व्यवस्थित वाचणे महत्त्वाचे आहे.
विभाग पहिला- प्रदूषण
हवा, पाणी आणि माती हे पर्यावरणाच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचे असे घटक आहेत. आपल्या आजूबाजूला डोळसपणे पाहिले तरी या तिन्हींसंदर्भात होत असलेले प्रदूषण अगदी सहज लक्षात येईल. तुम्ही शहरात राहात असाल तर अनेक वर्तमानपत्रांमध्ये दररोज होत असलेल्या वायुप्रदूषणाची आकडेवारी प्रसिद्ध होत असते. शहरामध्ये असलेली महापालिका त्याचप्रमाणे राज्य प्रदूषण नियंत्रण मंडळाची प्रयोगशाळा त्यासंदर्भातील आकडेवारी प्रसिद्ध करत असते. प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या वेबसाइटवरदेखील ैै.स्ज्म्ं.ुदन्.ग्ह त्याची सविस्तर माहिती उपलब्ध आहे. पुस्तकात दिलेला प्रदूषक वोोत हा तक्ता मंडळाच्या आकडेवारीशी ताडून पाहता येईल. मग सर्वाधिक प्रदूषण करणारे प्रदूषक कोणते हे तुम्हालाच लक्षात येईल. या वायुप्रदूषणाबरोबरच महत्त्वाचे असते ते ध्वनिप्रदूषण. शहरामध्ये याचे प्रमाण सर्वाधिक आढळते. सध्या शहरात गणेशोत्सव तसेच नवरात्रौत्सवादरम्यान होणाऱ्या ध्वनिप्रदूषणाचा मोठा वाद सुरू आहे. ही समस्या मोठी असल्याने थेट सर्वोच्च न्यायालयानेही त्यात लक्ष घातले आहे. दिवसा ध्वनिप्रदूषणाची मर्यादा ५५ डेसिबल्स (डेसिबल हे ध्वनीची तीाता मोजणारे परिमाण आहे) तर रात्रौ ४५ डेसिबल्स असावी असे सर्वोच्च न्यायालयाचे निर्देश आहेत. मात्र अनेक ठिकाणी या दोन्ही मर्यादा धाब्यावर बसविल्या जातात.
नदी, नाले, तलाव आदीमधून जलप्रदूषण मोठय़ा प्रमाणावर होत असते, याचा थेट संबंध माणसाच्या जीवनाशी आहे. त्याचे कारण पाणी हा सजीवांसाठी जीवनाश्यक घटक आहे. नदीमध्ये कपडे धुणे किंवा प्राण्यांना आंघोळ घालणे गावाकडे पाहायला मिळते, तर औद्येगिकीकरण झालेल्या भागात किंवा शहरात कारखान्यातील रासायनिक प्रक्रिया केलेले पाणी किंवा सांडपाणी तसेच नाल्यांमधून सोडले जाते. जलप्रदूषणाचे हे दोन महत्त्वाचेोोत आहेत. पिण्यायोग्य पाण्याचे प्रमाण त्यामुळे जगभरात सर्वत्रच कमी होत असून येणाऱ्या काळात जगात यादवी युद्ध झाले तर ते पाण्यावरून होईल असा सूचक इशारा म्हणूनच तर संयुक्त राष्ट्र संघाने (युनायटेड नेशन) दिला आहे.
गेल्या काही वर्षांमध्ये माती किंवा मृदेमध्ये होणारे प्रदूषणही मोठय़ा प्रमाणावर वाढले आहे. रासायनिक खते आणि कीटकनाशके यांचा प्रमाणाबाहेर झालेला वापर हे त्याचे प्रमुख कारण आहे. अगदी अलीकडे अभिनेता अमिर खान याने ‘सत्यमेव जयते’ या कार्यक्रमातून त्याकडे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला. सेंद्रिय खते किंवा सेंद्रिय शेती हा त्यावरचा महत्त्वाचा पर्याय असू शकतो. अनेकदा एखादी गोष्ट अर्थव्यवस्थेला जोडली गेली की त्याचे चांगले-वाईट परिणाम पाहून त्यावर कार्यवाही होते असे लक्षात आले आहे. रासायनिक खतांचा वापर करून पिकविलेली फळे- भाज्या मध्यंतरी युरोपिय राष्ट्रांनी परत पाठविल्याने भारताला मोठा फटका सहन करावा लागला. त्या अनुभवाने शहाणे झालेले अनेक शेतकरी आता सेंद्रिय शेतीकडे वळले आहेत.
या सर्वाच्या पलीकडे प्लास्टिक या प्रदूषकाने सर्वानाच जेरीस आणले आहे. प्लास्टिक हे अविघटनशील आहे. भारतात अलीकडे प्लास्टिकच्या थैल्यांचा वापर अमाप पद्धतीने वाढला आहे. कमी जाडीच्या प्लास्टिकच्या थैल्यांवर पुनप्र्रक्रिया व वापरही होत नाही, त्यामुळे त्या निसर्गात तशाच पडून राहतात. प्लास्टिक ही सध्या आपल्यासमोरची सर्वात मोठी समस्या आहे. पुनप्र्रक्रिया व पुनर्वापर हा त्यावरचा प्रभावी तोडगा. डॉ. विकास आमटे यांनी ‘आनंदवना’त त्यावर उत्तम तोडगा शोधून काढला आहे. गुटख्याची पाकिटे, प्लास्टिकच्या थैल्या गोळा करून त्यावर प्रक्रिया करून गाद्य तयार केल्या जातात. तर प्लास्टिक आणि फेकून दिलेल्या टायर्सचा वापर करून त्यांनी स्पीडब्रेकर्स आणि पाणी अडविण्यासाठीचे बंधारे तयार करून एक नवा आदर्श सर्वासमोर ठेवला आहे. अशा कल्पक पद्धती पणाला लावल्या तरच पर्यावरणाच्या समस्येवर मानवाला यशस्वीरीत्या मात करता येईल.
विभाग दुसरा- पुनर्वसन आणि पुनस्र्थापना
पाणी आणि वीज या आपल्या वाढत्या लोकसंख्येसमोरील दोन महत्त्वाच्या गरजा आहेत. पाणी जसे पिण्यासाठी लागते तसेच ते शेतीसाठीही लागते. त्यामुळेच पाण्याचे नियोजन करून त्यातून जलविद्य्ुतनिर्मिती करण्यासाठी मोठे प्रकल्प अस्तित्वात येतात, मोठी धरणे बांधली जातात. धरण जेवढे मोठे तेवढेच पाण्याखाली येणारे क्षेत्रही मोठे. मोठय़ा धरणांमुळे विस्थापितांची संख्या तर मोठी होतेच, पण पुनर्वसनाचे कामही वाढते. आता त्यामुळेच मोठय़ा संख्येने लहान आकाराचे बंधारे बांधून किंवा धरणे बांधून नियोजन करण्याची कल्पना पुढे आली आहे. या लहान प्रकल्पांमुळे पुनर्वसन आणि पुनस्र्थापना या समस्या तुलनेने कमी होतील अशी अपेक्षा आहे.
ऊर्जेच्या समस्येवर मात करण्यासाठी ऊर्जा बचत याबरोबरच आपल्याकडे मुबलक उपलब्ध असलेल्या सूर्याच्या उन्हाचा अर्थात सौर ऊर्जेचा वापर हा भारतासारख्या देशासाठी खूप महत्त्वाचा ठरू शकतो. मात्र त्यासाठी सौर ऊर्जेसंदर्भात अधिक संशोधन होऊन नवीन उत्पादने बाजारात येणे आवश्यक आहे. सौर ऊर्जा वापरणाऱ्यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी कंेद्र सरकारने आता नव्या योजनाही आणल्या आहेत.
समुद्र, शेती आणि जंगल हे तीनही घटक समाजासाठी अतिशय महत्त्वाचे आहेत. पहिल्या दोन घटकांवर प्रदूषणामुळे तर जंगलावर बेसुमार वृक्षतोडीमुळे संक्रांत आली आहे. प्रदूषण कमी करणे हा समुद्र आणि शेती यांच्या बाबतीतील महत्त्वाचा उपाय आहे. अलीकडे झालेल्या अभ्यासात असे लक्षात आले आहे की, मोठय़ा व्यापारी जहाजांमध्ये किंवा युद्धनौकांमध्ये त्यांचा तोल कायम राखण्यासाठी बलास्ट टँकमध्ये समुद्रातील पाणी

प्लास्टिक आणि टायर्सचा वापर करून आनंदवनात बांधण्यात आलेला बंधारा.

मोठय़ा प्रमाणावर भरले जाते. दुसऱ्या ठिकाणी गेल्यानंतर सामान चढविताना तो टँक रिकामा केला जातो. एका ठिकाणचे प्रदूषित पाणी या पद्धतीने दुसरीकडे जाते. या माध्यमातून होणारे समुद्रातील प्रदूषण टाळावे यासाठी आता नवीन आंतरराष्ट्रीय मानके अस्तित्वात आली आहेत.
विभाग तिसरा व चौथा- संवर्धन व चांगल्या पर्यावरणासाठी प्रयत्न
आपल्याला दिसलेली प्लास्टिकची थैली किंवा कचरा गोळा करणे हेदेखील निसर्गाच्या संवर्धनातील एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. माणूस ज्या परिसरात राहतो त्या परिसराशी त्याचे भावनिक नाते तर असतेच, पण अनेकदा त्याच्या आर्थिक बाबीही तिथे जोडलेल्या असतात. म्हणजेच जंगलात राहणाऱ्यांचा उदरनिर्वाह हा अनेकदा त्या जंगलावरच अवलंबून असतो. याचेच भान आल्यानंतर गेल्या काही वर्षांमध्ये नागरिकांचा सहभाग असलेले संवर्धनाचे नवे धोरण अस्तित्वात आले आहे. आपल्या पुस्तकात दिलेले मेंढालेखाचे उदाहरण हे त्यातीलच एक आदर्श होय.
पर्यावरणाचा अभ्यास करताना आपल्याकडील महत्त्वाच्या पर्यावरणीय चळवळींची माहिती घेणे हे महत्त्वाचे आहे. प्रकल्प म्हणूनही त्याचा विचार केला जाऊ शकतो. गेल्या अनेक वर्षांमध्ये माणसाने जंगलांमध्ये अतिक्रमण केले आहे. त्यामुळे मनुष्य-प्राणी संघर्षांसारख्या अनेक नव्या समस्यांना तोंड द्यवे लागत आहे. यासारखे नवे मुद्दे घेऊनही प्रकल्प करता येतील. पण हे करण्यापूव्??र्ाी चिपको किंवा सायलेंट व्हॅली प्रकल्पांसंदर्भातील महत्त्वाच्या पर्यावरणीय चळवळींची अधिक माहिती घेऊन नंतर प्रकल्प करणे अधिक हिताचे ठरेल. पर्यावरण प्रकल्पासाठी आपल्या आजूबाजूचे विषय घेता येतील. सध्या गणेशोत्सव सुरू आहे. गणपतीला वाहिली जाणारी पत्री या सर्व औषधी वनस्पती आहेत. त्यांची माहिती देणारा एक सुंदर प्रकल्प त्यानिमित्ताने आकारास येऊ शकतो. या विषयात तुमच्या आजूबाजूला घडणाऱ्या घटना आणि विविध बाबींची माहिती तुम्ही जेवढी द्यल तेवढीच तुमच्यासाठी अधिक श्रेयस्कर असेल.