प्ले ग्रुपपासून मेडिकलपर्यंतच्या सर्व प्रकारच्या शिक्षणाचे पुण्यानंतरचे दुसरे माहेरघर आता नगर होऊ पाहत आहे. नगरमध्ये प्राथमिक, माध्यमिक, पदवी, पदविका, इंजिनीअरिंग, वैद्यकीय, व्यवस्थापनशास्त्र यासह आयटीआय-तंत्रशिक्षण व स्पर्धापरीक्षा मार्गदर्शनही आता दर्जेदार उपलब्ध झाले आहे. सहकारी साखर कारखानदारीने आर्थिक समृद्धी लाभलेल्या परिसरात दर्जेदार शिक्षणाची सोय भूमिपुत्रांना ज्ञानवंत करीत आहे. नगर शहरही याला अपवाद नाही. नगरमधील मुले शिक्षणाच्या उत्तुंग अवकाशात मनसोक्त भराऱ्या घेऊ लागली आहेत. शिक्षणानंतरचा हक्काचा रोजगार प्रभावीपणे येथे नाही, पण तीही अडचण नाही. पुण्या-मुंबईतील रोजगार नगरच्या ज्ञानवंत मुलांना आनंदाने सामावून घेऊ लागला आहे. नगरच्या प्रगतीच्या दृष्टीने हेही नसे थोडके...

अमेरिकन मिशनकडून पायाभरणी

नगर शहराचा शैक्षणिक इतिहास समृद्ध आहे. शहरामध्ये अमेरिकन मराठी मिशन यांनी सम १८३८ मध्ये पहिली मुलींची शाळा सुरू केली. या शाळेला 'क्लेरा ब्रुस हायस्कूल' या नावाने आज ओळखले जाते. अमेरिकन मिशन यांनी १३ ऑक्टोबर १८८२ रोजी मुलांसाठी 'अमेरिकन बॉईज स्कूल' ही शाळाही सुरू केली. त्यानंतर मिशनने जिल्ह्यात अनेक शाळा सुरू केल्या. पुढे त्या जिल्हा परिषदेकडे वर्ग करण्यात आल्या. सध्या शहरात अमेरिकन मिशनकडे क्लेरा ब्रुस हायस्कूल व अमेरिकन बॉईज हायस्कूल या दोन शाळा असून त्यामध्ये गरीब मुले व मुलींसाठी वसतीगृहाची सोय आहे.

अहमदनगर एज्युकेशनचा वारसा

सन १८४८ मध्ये नव्या पेठेतील अॅँग्लो स्कूल व सन १८६८ मध्ये 'आनंदी बाजारा'त इंग्रजी हायस्कूलची स्थापना झाली. पुढे १ ऑक्टोबर १८८७ रोजी अहमदनगर एज्युकेशन सोसायटी ही संस्था रजिस्टर झाल्यानंतर सिटीस्कूल संस्थेकडे देण्यात आले. तर, १ एप्रिल १८८९ रोजी इंग्रजी हायस्कूल अहमदनगर एज्युकेशन सोसायटीकडे आले. या एज्युकेशन सोसायटीचा नगरच्या प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षणक्षेत्रात मोठा वाटा आहे. सन १९३९ मध्ये नवीन मराठी शाळा, १९४२ मध्ये भिंगार हायस्कूल, १९४७ मध्ये डीएड कॉलेज, सन १९५२ मध्ये माध्यमिक विद्यालय, १९८५ मध्ये इंग्रजी शाळा, १९८२ मध्ये रात्रशाळा अशा अनेक शाळा या अहमदनगर एज्युकेशन सोसायटीने स्थापन केल्या आहेत.

हिंद सेवा मंडळाचे सेवा कार्य

१९६० साली हिंद सेवा मंडळाचे सीताराम सारडा विद्यालय बागडपट्टीमध्ये सुरू झाले. या विद्यालयात आज ९५० पेक्षा अधिक मुले-मुली शिक्षण घेत आहेत. हे सर्व विद्यार्थी बहुतांश आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल प्रवर्गातील आहेत. हिंद सेवा मंडळ ही जिल्ह्यातील एक अग्रगण्य व शिक्षणाचा उज्ज्वल वारसा जपणारी संस्था आहे. या संस्थेअंतर्गत १३ ते १४ शाळा, विद्यालये तसेच महाविद्यालये चालविली जातात. शताब्दी वर्षाकडे वाटचाल करणारी ही संस्था शहर व परिसरातील मजूर, विडी कामगार, विणकर आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल कुटुंबातील मुला-मुलींना शिक्षण देण्याचे कार्य करीत आहे. प्राथमिक शाळेपासून पदव्युत्तर शिक्षण देणाऱ्या या संस्थेने दिवसभर काम करून शिकण्याची जिद्द असणाऱ्या मुलांसाठी रात्रप्रशाला, गरजूंसाठी वसतीगृह, तंत्रशिक्षण, आधुनिक कम्प्युटर अभ्यासक्रम सुरू केले आहेत.

अन्य संस्थांचेही योगदान

नगर शहरामध्ये अहमदनगर एज्युकेशन सोसायटी व हिंद सेवा मंडळ या संस्थांव्यतिरिक्त शिक्षण क्षेत्रात काम करणाऱ्या अनेक संस्था असून शाळांची संख्यादेखील १०८च्या घरात आहे. अत्याधुनिक प्ले ग्रुपपासून इंग्रजी शाळांचे जाळे शहरात पसरले आहे. याशिवाय, येथील लष्करी प्रशिक्षण केंद्रामुळे केंद्रीय विद्यालयेही येथे आहेत. तेथे लष्करी अधिकारी, कर्मचारी व जवानांच्या मुला-मुलींसह काही प्रमाणात स्थानिक विद्यार्थ्यांनाही आवर्जून प्रवेश दिला जातो. सीबीएससी पॅटर्नच्या शिक्षण प्रक्रियेचा अंगिकार नगरमधील बहुतांश शिक्षण संस्थांनी केल्याने आता उच्च शिक्षणाच्या प्रवेशपरीक्षांमध्येही नगरची मुले चमक दाखवून देऊ लागले आहेत.

नगर शहर व जिल्ह्याला सहकाराची पार्श्वभूमी मोठी आहे. येथील एकू्ण शैक्षणिक वातावरण पाहिले तर शहर अजूनही शैक्षणिक धोरणामध्ये येत नाही. काही ठळक महाविद्यालये वगळली तर इतर नावे पुढे येत नाहीत. मात्र, या महाविद्यालयांचे शिक्षणामध्ये योगदान खूपच मोठे आहे. सर्व शैक्षणिक संस्थांनी एकत्र येऊन सामाजिक कार्यामध्ये सहभाग घेण्याचीही आवश्यकता आहे. १०वी १२वीनंतर असलेले व्यावसायिक कोर्स आठवीनंतर सुरू करण्याची आवश्यकता भासत आहे.

- रोहिणी शिवलकर

नगर शहरामध्ये व्यावसायिक शिक्षण देणाऱ्या अनेक महाविद्यालयांची सोय आहे. आमच्यासारख्या ग्रामीण भागातून आलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी ही चांगलीच गोष्ट आहे. विशेष म्हणजे, पुणे विद्यापीठाचे उपकेंद्र येथे असल्यामुळे आम्हाला विद्यापीठाचे कामदेखील येथे सहज करता येते. मात्र, अनेक महाविद्यालयांत कॅम्पस मुलाखती होत नाहीत. त्यामुळे विशेषतः पारंपरिक शिक्षण घेतल्यानंतर जॉब मिळवताना अनेक अडचणी येतात.

- निलेश पारे

नगर जिल्ह्यातच शिक्षणाचा चांगला प्रसार झाल्यामुळे १९८६ साली शहरामध्ये पुणे विद्यापीठाचे उपकेंद्र सुरू झाले. या उपकेंद्रामध्ये पुणे विद्यापीठाशी संलग्न असणाऱ्या महाविद्यालयांत शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. ६ वर्ष हे उपकेंद्र आकाशवाणी केंद्रासमोरील बिल्डिंगमध्ये होते. तब्बल २२ वर्ष हे उपकेंद्र न्यू आर्टस्, कॉमर्स अॅण्ड सायन्स महाविद्यालयाच्या कॅम्पसमध्ये आहे. उपकेंद्राची या कॅम्पसमध्ये प्रशस्त इमारत उभारण्यात आली आहे. नगर तालुक्यातील बाबुर्डी बेंद येथे ८३ एकर जागेत पुणे विद्यापीठ कॅम्पस होणार आहे. लवकरच या कामाचे भूमिपूजनही होणार आहे.

स्पर्धेच्या युगात आपला पाल्य टिकून राहावा यासाठी पालक आपल्या मुलांना खासगी शिकवण्या लावतात. शहरामध्ये ११वी १२वीचे मोठ्या प्रमाणात प्रायव्हेट क्लास आहेत. वैद्यकीय व इंजिनीअरिंगचेही क्लास सुरू आहेत. पहिलीपासूनच पालक आपल्या पाल्यांना क्लास लावत असल्यामुळे उपनगरात असणाऱ्या वैयक्तिक क्लासेसलादेखील मोठ्या प्रमाणात विद्यार्थ्यांची गर्दी असते. शाळेत शिकविला जाणारा अभ्यास अधिक प्रभावी होण्याच्या दृष्टीने, तसेच शिक्षणातील काही वैज्ञानिक व गणिती संकल्पना सहजसोप्या पद्धतीने समजण्याच्या दृष्टीने खासगी क्लासचा विद्यार्थ्यांना उपयोग होतो.

१९४७ साली अहमदनगर महाविद्यालयाच्या रूपाने शहरात पहिले महाविद्यालय सुरू झाल्यानंतर आतापर्यंत जवळपास १५ महाविद्यालये शहर व परिसरात आहे. पारंपरिक शिक्षणाबरोबरच शहरात अनेक महाविद्यालयांमधून व्यावसायिक शिक्षणालाही महत्त्व दिले जात आहे. अभियांत्रिकी महाविद्यालयांची संख्या शहरात जास्त असून त्याखालोखाल बीसीए व एमसीए हे कोर्स शिकवणाऱ्या महाविद्यालयांचा क्रमांक लागतो. शहरात एमबीए, बीबीए, मेडिकल, फॉर्मसी, जनसंवाद, नर्सिंग, बीएड, डीएड, बीपीएड, अॅग्रीकल्चर यासारखे व्यावसायिक शिक्षण देणारी स्वतंत्र महाविद्यालये आहेत.

शहरातील न्यू आर्टस् महाविद्यालय, अहमदनगर महाविद्यालय, विखे फाउंडेशन कॅम्पस, राधाबाई काळे महिला महाविद्यालय अशा काही महाविद्यालयात मुलींच्या होस्टेलची सुविधा आहे. मात्र, नगरला शिक्षण घेण्यासाठी बाहेर गावांहून, म्हणजे जिल्ह्यातील तालुक्यांच्या ठिकाणाहून, तसेच परजिल्ह्यातून येणाऱ्या मुलींची संख्या पाहता ही होस्टेल अपुरी आहेत. त्यामुळे शिक्षणासाठी आलेल्या मुली शहरातील खासगी होस्टेलमध्ये राहतात. कौटुंबिक वातावरणात, एखाद्या मोठ्या वाड्यात वा इमारतीत या मुलींची निवास व्यवस्था होते. येथे मुलींच्या येण्या-जाण्याच्या वेळाही ठरलेल्या आहेत. कौटुंबिक वातावरणात शिक्षण घेण्याचे महत्त्वाचे उद्दिष्ट यातून साध्य होते. महाविद्यालय ज्या परिसरात आहे, त्या परिसरात फक्त मुलींसाठी असणाऱ्या होस्टेलची संख्याही लक्षणीय आहे.

आयुष्यभर मला अबोलपणे साथ देत आली आहेस तू... तुझ्यासारख्या गृहलक्ष्मीमुळे आपल्या घराला घरपण आलं. म्हणूनच तू घरी नसलीस, की घरातलं सर्व काही तेच असतानाही पोरकं वाटायला लागतं.

आपलं लग्न झाल्यापासून कित्येक वर्षे मी तुला कुठे जाऊच दिलं नाही. मर्यादेपेक्षा शांत असलेल्या तुझ्या स्वभावामुळे तू कधी कुरकुरली नाहीस. आपल्या पहिल्या मुलीच्या वेळी बाळंतपणासाठी तू माहेरी गेलीस आणि मी एक वर्षाच्या अभ्यास रजेवर कोल्हापूरला गेलो. दोघांचाही नाईलाज होता, तरीही मी अधूनमधून तुझ्या भेटीसाठी उस्मानाबादला येत असे. तुला आठवतं का गं? असंच एकदा मी कोल्हापूरहून येत असल्याचं तुला आधी पत्रानं कळवलं होतं. पहाटे तुझ्या माहेरी पोहोचलो, तर तू तिथं नव्हतीस. आपल्या चिमुकल्या पल्लवीला घेऊन तू माझ्या बहिणीकडे गेल्याचं समजताच मी नगरला पोहोचलो होतो. पाहातो, तर तू तिथंही नव्हतीस. माझी बहीण म्हणाली, अरे अप्पा शोभा सकाळीच तिच्या बहिणीकडे गेली आहे. चार घास पोटात ढकलून मी तिथून निघून थेट बेगमपुरला पोहोचलो होतो. तिथे तू भेटलीस तेव्हा किती आनंद झाला होता आपल्या दोघांनाही.

त्याकाळी आजच्यासारखी संपर्काची साधनं नसल्यामुळेच हा आनंद उपभोगता आला. पल्लवी पाठोपाठ अस्मिता व प्रियांका आपल्या संसारात आल्या आणि आपल्या गोकुळातच आपण हरखून, हरवून गेलो. स्वत:कडे आणि एकमेकांकडे बघायला सवडच मिळाली नाही. मुली शाळेतून घरी आल्या की पहिला प्रश्न विचारीत, 'आई कुठे आहे?' माझ्याच मुली त्या. तुझ्याविना त्यांनाही घर पोरकं वाटे. चार भिंती आणि त्यावरचं छत म्हणजे घर नसतं. तुझ्यासारख्या गृहलक्ष्मीमुळे त्याला घरपण येतं. म्हणूनच तू घरी नसलीस, की घरातलं सर्व काही तेच असतानाही पोरकं वाटायला लागतं. मी फक्त नोकरी करायचो. त्यामुळे घराच्या सगळ्या जबाबदाऱ्या तू स्वत:हून स्वीकारल्यास. मुलींना मोठं केलंस. संस्कार दिलेस. आपल्या मुलीही कर्तबगार निघाल्या. स्वत:च्या पायांवर उभ्या राहिल्या आणि त्यांच्या संसाराला लागल्या. परत आपण पहिल्यासारखे दोघंच राहिलो.

उभ्या आयुष्यात तू मला पगार किती मिळतो म्हणून विचारलं नाहीस आणि आज निवृत्तीवेतन किती मिळतं हेही विचारत नाहीस. मीही स्वत:हून तुला कधी सांगितलं नाही; कारण तू चिडावीस, रागवावीस, असं नेहमी वाटायचं. त्यातही एक गंमत असते, गं! हल्ली तू अधूनमधून कधी आपल्या मुलींकडे, तर कधी तुझ्या आईकडे जात असतेस. जाताना माझ्यासाठी तू तहानलाडू, भूकलाडू करून ठेवतेस. ते कुठे ठेवलेत हे पुन्हा पुन्हा बजाऊन सांगतेस, तरीही मला ते सापडतीलच याची खात्री नसते. कधीतरी जेवणाचा डबा येतो आणि मी कधीतरी जेवतो. तरीही मी नियमित चहा करून पितो, न्याहारी करतो, भोजन करतो, असं फोनवरून तुला खोटंच सांगत असतो. तुझ्या हातचे पदार्थ तुझ्यासमोर बसून खाण्याची सर कशालाच नाही. पल्लवीकडचा मुक्काम संपवून तू परत आलीस, की पोटभर जेवेन म्हणतो. तोपर्यंत संक्रांतीसाठी तू करून ठेवलेल्या तिळगुळाच्या वड्या कुठे सापडतात का ते पाहातो. आयुष्यभर अबोलपणे साथ देणारी तूच माझ्या लिखाणामागची प्रेरणा आहेस.